ΡΙΧΑΡΔΟΣ ΒΑΓΚΝΕΡ: Ο ΑΝΑΒΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ...
Αιώνια τιμή πρέπει στον μουσουργό και μυσταγωγό Ριχάρδο Βάγκνερ, κάθε έργο του οποίου εισάγει τον ακροατή το σε μία μυστηριακή ατμόσφαιρα, επιδεχόμενη βαθύτατου αποσυμβολισμού. Κάτι ωστόσο που καθίσταται εφικτό μόνον από επαϊοντες, από αφυπνισμένες ψυχές, διάνοιες και συνειδήσεις.
Ο Ριχάρδος Βάγκνερ σε γράμμα του προς τον Νίτσε το 1872 δήλωνε τη λατρεία του για το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες: «Δεν πιστεύω πως θα ήταν δυνατόν να έχει υπάρξει ένας νέος ή έφηβος που να έτρεφε μεγαλύτερο θαυμασμό για την Κλασική Αρχαιότητα από εμένα... Όταν, κάποτε, κυρίως η ελληνική μυθολογία και ιστορία με έδεναν, τότε αισθανόμουν να με τραβά η ελληνική γλώσσα... από την Αρχαιότητα επεξεργάστηκα το ιδεώδες για τη δική μου αντίληψη της μουσικής τέχνης».
Ο Ριχάρδος Βάγκνερ σε γράμμα του προς τον Νίτσε το 1872 δήλωνε τη λατρεία του για το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες: «Δεν πιστεύω πως θα ήταν δυνατόν να έχει υπάρξει ένας νέος ή έφηβος που να έτρεφε μεγαλύτερο θαυμασμό για την Κλασική Αρχαιότητα από εμένα... Όταν, κάποτε, κυρίως η ελληνική μυθολογία και ιστορία με έδεναν, τότε αισθανόμουν να με τραβά η ελληνική γλώσσα... από την Αρχαιότητα επεξεργάστηκα το ιδεώδες για τη δική μου αντίληψη της μουσικής τέχνης».
Επίσης στο βιβλίο του «Τέχνη και Επανάσταση» αναφέρει: «Ύστερα από πολλές σκέψεις, δεν μπορούμε σήμερα να κάνουμε βήμα στον τομέα της Τέχνης, δίχως να υπάρξει σύνδεσμος με την τέχνη των Ελλήνων. Είναι αλήθεια ότι η δική μας σύγχρονη τέχνη είναι ένας κρίκος στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής τέχνης, κι αυτή ξεκινά από τους Έλληνες».
Ο ποιητής Γ. Νόρντμαν ανέφερε για τον συνθέτη πως μιλούσε για τους Έλληνες δραματικούς ποιητές με τέτοια γνώση που δύσκολα συναντά κανείς ακόμη και σε έναν καθηγητή. Ο Βάγκνερ λάτρευε τον αρχαίο τραγικό ποιητή Αισχύλο και στις αρχές του 1880 απήγγειλε επί τρεις συνεχείς ημέρες στη βίλα Άνγκρι όπου διέμενε στη Νεάπολη, όλη την «Ορέστεια». Επίσης λάτρευε τον Όμηρο, εξαιτίας του οποίου έμεινε μετεξεταστέος στα 14 χρόνια του, διότι η ποίησή του τον προσήλκυε περισσότερο από κάθε άλλο μάθημα! Στα μελλοδράματα που συνέθεσε, ο Βάγκνερ επηρεάστηκε σε καθοριστικό βαθμό από την ελληνική μυθολογία και το δράμα. Αλλά και πόσοι άλλοι μέγιστοι ξένοι συνθέτες δεν εμπνεύστηκαν από τους τραγικούς ποιητές της αρχαίας Ελλάδος, χρησιμοποιώντας μάλιστα στη μουσική τους διάφορες μετεξελίξεις αρχαίων ελληνικών οργάνων;
Εκείνο το γεγονός που καθιστά το έργο του Βάγκνερ ιδιαίτερο, εάν όχι μοναδικό, έγκειται στο γεγονός ότι ο Γερμανός ρομαντικός μουσικοσυνθέτης, ποιητής και φιλόσοφος Ρίχαρντ Βάγκνερ, ο αναμορφωτής της όπερας, έκανε σκοπό της καλλιτεχνικής του δημιουργίας την αναβίωση του αρχαίου Ελληνικού Δράματος μέσω του Λυρικού Θεάτρου. Μ ετά απ’ αυτόν, τίποτα στην όπερα, αλλά και στην Τέχνη ευρύτερα, δεν ήταν ίδιο. Προοπτική του Βάγκνερ ήταν η συνένωση όλων των τεχνών κατά τρόπο συγκεραστικό (ποίηση, μουσική, εικαστικές τέχνες) σε μία ενιαία μορφή Τέχνης η οποία θα εμπεριείχε κάθε δυνατή έκφανση του ωραίου.Η συνθετική και εμπνευστική καινοτομία του Βάγκνερ, έγκειται στο γεγονός ότι στο μουσικό δράμα, αναβάθμισε τον ρόλο της ορχήστρας από συνοδευτικό του ρυθμού, σε ρόλο αληθινού φιλοσοφικού σχολιαστή του δράματος, ανάλογου με τον ρόλο που επιτελούσε ο χορός στο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Ο Βάγκνερ μεταμόρφωσε την όπερα σε «μουσικό δράμα»: σε ένα ιδανικό μείγμα μουσικής, ποίησης, χορού και οπτικής απόλαυσης. Ο Βάγκνερ διαφωνούσε έντονα με το χαρακτηρισμό των έργων του ως «μουσικών δραμάτων», διότι θεωρούσε πως ο χαρακτηρισμός αυτός δεν απέδιδε την ουσία του συνθετικού του έργου. Για τον Βάγκνερ "η μουσική είναι μία τέχνη ομιλούσα και δρώσα, ενώ η μουσική μορφή είναι μια μορφή έκφρασης, μια διατύπωση. Μια διατύπωση, όμως, είναι ολοκληρωμένη μόνον όταν είναι σε τέτοιο βαθμό προσφυής ως προς το περιεχόμενο που εκφράζει, ώστε η ίδια να παραμένει απαρατήρητη. Η μουσική μορφή είναι ένα μέσο που αφομοιώνεται στη λειτουργία την οποία εκτελεί χωρίς να αποκτά αυτόνομη ύπαρξη και σημασία".
Ο Βάγκνερ τόνιζε συχνά πυκνά ότι "Η δική μας τέχνη είναι βαθειά Αριστοκρατική, γιατί υπάρχει και αναπτύσσεται σε απόλυτη αντίθεση προς τις χυδαίες επιλογές και τα ποταπά ένστικτα της μάζας", δήλωση η οποία υποδηλώνει και την αριστοκρατική του πολιτική και φιλοσοφική/κοσμοθεωρητική ενατένιση των πραγμάτων...
Ο ποιητής Γ. Νόρντμαν ανέφερε για τον συνθέτη πως μιλούσε για τους Έλληνες δραματικούς ποιητές με τέτοια γνώση που δύσκολα συναντά κανείς ακόμη και σε έναν καθηγητή. Ο Βάγκνερ λάτρευε τον αρχαίο τραγικό ποιητή Αισχύλο και στις αρχές του 1880 απήγγειλε επί τρεις συνεχείς ημέρες στη βίλα Άνγκρι όπου διέμενε στη Νεάπολη, όλη την «Ορέστεια». Επίσης λάτρευε τον Όμηρο, εξαιτίας του οποίου έμεινε μετεξεταστέος στα 14 χρόνια του, διότι η ποίησή του τον προσήλκυε περισσότερο από κάθε άλλο μάθημα! Στα μελλοδράματα που συνέθεσε, ο Βάγκνερ επηρεάστηκε σε καθοριστικό βαθμό από την ελληνική μυθολογία και το δράμα. Αλλά και πόσοι άλλοι μέγιστοι ξένοι συνθέτες δεν εμπνεύστηκαν από τους τραγικούς ποιητές της αρχαίας Ελλάδος, χρησιμοποιώντας μάλιστα στη μουσική τους διάφορες μετεξελίξεις αρχαίων ελληνικών οργάνων;
Σημαντική θέση στην επαναστατική σύλληψη ενός τέτοιου συνδυασμού μουσικής και δραματουργίας κατέχει η συστηματική χρήση αυτού που αποκαλούμε καθοδηγητικό μοτίβο, ή αλλιώς "leit motiv". Η χρήση του καθοδηγητικού μοτίβου (που έφθασε στο απόγειό της στην τετραλογία "Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν") συνίσταται στην αξιοποίηση ενός μουσικού θέματος κατά τρόπο ώστε να εκπροσωπεί κάθε ήρωα ή βασική ιδέα του έργου (ή πολλών έργων στην περίπτωση του Δαχτυλιδιού).
Το μοτίβο αυτό εμφανίζεται δεκτικό επεξεργασίας ή και συνδυασμού με άλλα μοτίβα, ανάλογα με τις δραματουργικές ανάγκες του έργου. Ο Βάγκνερ διεύρυνε τους ορίζοντες του αρμονικού συμβάντος της εποχής του και τα τελευταία χρόνια της ζωής του χαρακτηρίζονται από μουσικό πλούτο και περιπλοκότητα.
Άλλη σημαντική προσφορά του Βάγκνερ ήταν η πρωτοβουλία του (και η καθοριστική συμβολή του στη χρηματοδότηση) για την ανέγερση ενός εκπληκτικού θεάτρου, του Festpielhaus στο Μπαϊρόιτ (Βαυαρία) όπου τα έργα του θα μπορούσαν να παρουσιάζονται σε ιδεώδεις για την εποχή συνθήκες. Στενός φίλος του Βάγκνερ και κατά καιρούς οικοδεσπότης του ήταν ο Νικόλαος Δούμπας, Έλληνας έμπορος, κάτοικος της Βιέννης και δωρητής της μεγάλης αίθουσας συναυλιών της πόλεως.
Ο Βάγκνερ άσκησε, μεταξύ άλλων, σημαντική επιρροή στο έργο του Μανώλη Καλ ομοίρη και η επίδραση διαφαίνεται μέσα από την επιλογή του Καλομοίρη να μελοποιήσει το δραματικό ποίημα του Yeats. Γιατί, μέσα στο έργο αυτό υπάρχουν στοιχεία που αφορούν περιβάλλον, σκηνική δράση και χαρακτήρες, τα οποία υπάρχουν και σε όπερες του Βάγκνερ. Αρχικά, υπάρχει το φυσικό περιβάλλον, νερό, θάλασσα, που παραπέμπει στο «Χρυσό του Ρήνου» και στον «Ιπτάμενο Ολλανδό» του Βάγκνερ. Κοινή είναι η προβολή μιας υψηλής ιδέας μέσω των ρομαντικών ηρώων, που αποτελεί ένα ακόμη ενοποιητικό στοιχείο στο έργο του Βάγκνερ και του Καλομοίρη.
Στον πρώτο, η λύτρωση, η αγάπη και η θυσία και στον δεύτερο, η «Αγάπη» που εκπροσωπείται από μία γυναικεία μορφή σε όλο το σκηνικό έργο του, όπως ο ίδιος αναφέρει στον «Πρόλογο» των Ξωτικών νερών.
Σημαντική μελέτη για το έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, έγραψε ο Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν, γαμπρός του και σύζυγος της κόρης του Εύας, για τον οποίο ανέφερε επιγραμματικά, το 1883, ότι αποτελούσε τη μεγαλύτερη ιδιοφυΐα που γέννησε ποτέ η ανθρωπότητα, ενώ καθοριστική υπήρξε η συμβολή του Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν στη διαμόρφωση των φυλετικών ιδεών του Βάγκνερ.
Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι σε αντίθεση με πολλούς άλλους φιλέλληνες που αγάπησαν την Ελλάδα λόγω θαυμασμού για την αρχαιότητά της, ο Βάγκνερ στράφηκε στη μελέτη της κλασικής Ελλάδας έχοντας ως ερέθισμα τους εθνικο-απελευθερωτικούς αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού. Για τον Βάγκνερ, "η Ελλάδα αποτελούσε μία αδιάσπαστη ενιαία ιδέα και μια πολιτιστική αξία με απόλυτη ιστορική συνέχεια". Επιγραμματικά και όλως ενδεικτικά, το 1821, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση και ο Βάγκνερ δεν ήταν παρά ένα μικρό παιδί 8 ετών, γράφει: «Οι ανταποκρίσεις των εφημερίδων και των περιοδικών από τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, μου είχαν προξενήσει φοβερή συγκίνηση. Έτσι, η αγάπη μου για την Ελλάδα, που αργότερα μετατράπηκε σε ενθουσιασμό για τη μυθολογία και την ιστορία της αρχαιότητάς της, πήγασε από το ζωηρό και επώδυνο ενδιαφέρον μου για τα γεγονότα του παρόντος. Στα κατοπινά χρόνια, η ιστορία των αγώνων των Ελλήνων κατά των Περσών μού έφερνε πάντα στο νου την σύγχρονη επανάσταση κατά των Τούρκων».
Αξίζει τον κόπο να έλθουμε σε επαφή και να μελετήσουμε το έργο του "αγαπημένου συνθέτη των Θεών". Είναι βέβαιο ότι θα εκστασιαστούμε...
Το μοτίβο αυτό εμφανίζεται δεκτικό επεξεργασίας ή και συνδυασμού με άλλα μοτίβα, ανάλογα με τις δραματουργικές ανάγκες του έργου. Ο Βάγκνερ διεύρυνε τους ορίζοντες του αρμονικού συμβάντος της εποχής του και τα τελευταία χρόνια της ζωής του χαρακτηρίζονται από μουσικό πλούτο και περιπλοκότητα.
Άλλη σημαντική προσφορά του Βάγκνερ ήταν η πρωτοβουλία του (και η καθοριστική συμβολή του στη χρηματοδότηση) για την ανέγερση ενός εκπληκτικού θεάτρου, του Festpielhaus στο Μπαϊρόιτ (Βαυαρία) όπου τα έργα του θα μπορούσαν να παρουσιάζονται σε ιδεώδεις για την εποχή συνθήκες. Στενός φίλος του Βάγκνερ και κατά καιρούς οικοδεσπότης του ήταν ο Νικόλαος Δούμπας, Έλληνας έμπορος, κάτοικος της Βιέννης και δωρητής της μεγάλης αίθουσας συναυλιών της πόλεως.
Ο Βάγκνερ άσκησε, μεταξύ άλλων, σημαντική επιρροή στο έργο του Μανώλη Καλ ομοίρη και η επίδραση διαφαίνεται μέσα από την επιλογή του Καλομοίρη να μελοποιήσει το δραματικό ποίημα του Yeats. Γιατί, μέσα στο έργο αυτό υπάρχουν στοιχεία που αφορούν περιβάλλον, σκηνική δράση και χαρακτήρες, τα οποία υπάρχουν και σε όπερες του Βάγκνερ. Αρχικά, υπάρχει το φυσικό περιβάλλον, νερό, θάλασσα, που παραπέμπει στο «Χρυσό του Ρήνου» και στον «Ιπτάμενο Ολλανδό» του Βάγκνερ. Κοινή είναι η προβολή μιας υψηλής ιδέας μέσω των ρομαντικών ηρώων, που αποτελεί ένα ακόμη ενοποιητικό στοιχείο στο έργο του Βάγκνερ και του Καλομοίρη.
Σημαντική μελέτη για το έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, έγραψε ο Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν, γαμπρός του και σύζυγος της κόρης του Εύας, για τον οποίο ανέφερε επιγραμματικά, το 1883, ότι αποτελούσε τη μεγαλύτερη ιδιοφυΐα που γέννησε ποτέ η ανθρωπότητα, ενώ καθοριστική υπήρξε η συμβολή του Χιούστον Στιούαρτ Τσάμπερλεν στη διαμόρφωση των φυλετικών ιδεών του Βάγκνερ.
Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι σε αντίθεση με πολλούς άλλους φιλέλληνες που αγάπησαν την Ελλάδα λόγω θαυμασμού για την αρχαιότητά της, ο Βάγκνερ στράφηκε στη μελέτη της κλασικής Ελλάδας έχοντας ως ερέθισμα τους εθνικο-απελευθερωτικούς αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού. Για τον Βάγκνερ, "η Ελλάδα αποτελούσε μία αδιάσπαστη ενιαία ιδέα και μια πολιτιστική αξία με απόλυτη ιστορική συνέχεια". Επιγραμματικά και όλως ενδεικτικά, το 1821, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση και ο Βάγκνερ δεν ήταν παρά ένα μικρό παιδί 8 ετών, γράφει: «Οι ανταποκρίσεις των εφημερίδων και των περιοδικών από τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, μου είχαν προξενήσει φοβερή συγκίνηση. Έτσι, η αγάπη μου για την Ελλάδα, που αργότερα μετατράπηκε σε ενθουσιασμό για τη μυθολογία και την ιστορία της αρχαιότητάς της, πήγασε από το ζωηρό και επώδυνο ενδιαφέρον μου για τα γεγονότα του παρόντος. Στα κατοπινά χρόνια, η ιστορία των αγώνων των Ελλήνων κατά των Περσών μού έφερνε πάντα στο νου την σύγχρονη επανάσταση κατά των Τούρκων».
Αξίζει τον κόπο να έλθουμε σε επαφή και να μελετήσουμε το έργο του "αγαπημένου συνθέτη των Θεών". Είναι βέβαιο ότι θα εκστασιαστούμε...
ΠΑΝΑΓ. ΚΑΛΟΜΟΙΡΗΣ
Σχόλια