ΨΥΤΤΑΛΕΙΑ, ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΒΟΑ...

Η έρευνα είναι μία ατέρμονη διαδικασία πρόσκτησης γνώσεως μέσω της εμβάθυνσης σε θεωρητικές πηγές αλλά και εξέτασης υλικών παραμέτρων, ευρημάτων και μνημείων... Από την πεπατημένη αυτή, δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση το "αινιγματικό" νησί της Ψυττάλειας, το οποίο επισκεφθήκαμε πρόσφατα και περιηγήθαμε στα σημεία εκείνα όπου σμίγει ο μύθος με την ιστορία... Ιχνηλατώντας τις πηγές, μία μέρα βρεθήκαμε στο νησί της Ψυττάλειας, αναζητώντας τα όσα η ιστορική παράδοση ευλαβικά μας κληροδότησε...
Ψυττάλεια, 2024: Στο άκουσμά της, στο μυαλό των περισσοτέρων ανθρώπων, ανακαλείται το Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων της ΕΥΔΑΠ, μία υποδομή που προσφέρει αναμφίβολα πολύτιμη έργο για την πρωτεύουσα και τα περίχωρά της, όμως η Ψυττάλεια έχει ένα παρεθόν που χάνεται μέσα στους αιώνες...

Μέσα σε ένα άλλοτε καταπράσινο περιβάλλον με οργιάζουσα βλάστηση, εκεί όπου κάποτε υπήρχαν ξόανα του Πάνα και λατρευτικοί βωμοί... Στο νησί που γράφτηκε ο επίλογος της επικής ναυμαχίας της Σαλαμίνας με τον αποδεκατισμό των Περσών ευγενών και της φρουράς τους από τον Αριστείδη το 480 π.Χ.

Στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, απέναντι από το ακρωτήριο της Κυνόσουρας όπου στήθηκε το μεγαλύτερο και πιο επιβλητικό τρόπαιο της νίκης από τον Θεμιστοκλή, στήθηκε ένα επίσης τρόπαιο σε ανάμνηση του θριάμβου του ενωμένου ελληνικού στόλου... Ο αρχαιολόγος L. Ross κατά την μετάβασή του στην Ψυττάλεια το 1839, εντόπισε «μικρό τετράπλευρο θεμέλιο αρχαίου μνημείου, ίσως του Τροπαίου…», όπως αναφέρει, σε σημείο επάνω σε μικρό ακρωτήριο στην βορειοδυτική πλευρά της νησίδας, στο οποίο έχουν εντοπιστεί αρχαία κατάλοιπα καθώς και τέσσερα ταφικά μνημεία ξένων ναυτικών του 19ου αιώνα, με αποτέλεσμα να έχει κηρυχθεί αδόμητο. Οι P. Wallace και E. Vanderpool, πραγματοποιώντας επιφανειακή έρευνα στην νησίδα, περιορισμένης εκτάσεως και αποτελεσματικότητος, το 1967, επεσήμαναν το αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το συγκεκριμένο ακρωτήριο, εκτιμώντας ότι εντόπισαν στο σημείο αυτό, ίχνη (λίθους) του «τετράπλευρου θεμελίου» του L. Ross, μετά σχετικής επιφυλάξεως.

Όταν γίνουν ανασκαφές, θα ανασυρθούν όπλα, κράνη, οικιακά σκεύη, εξοπλισμός των Περσών και ασφαλώς και σκελετοί, απο τη σφαγή τους από τους Έλληνες.

Σε αυτό τον χώρο, εντοπίστηκαν επίσης ερείπια κτιριακού συγκροτήματος υστερορωμαϊκών χρόνων, καθώς και ερείπια αρχαίων ελληνικών κτιριακών κατασκευών, που παραπέμπουν σε οχυρή τοποθεσία...

Ο χώρος δεν έχει ανασκαφεί και υπάγεται στην αρμοδιότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων... Είναι περιφραγμένος και πνιγμένος σήμερα σε έντονη βλάστηση, ενώ κοντά σε αυτόν, βρίσκονται κάποια ταφικά μνημεία των δύο περασμένων αιώνων...

Στο άκρο του νησιού, αντικρυστά στην περιοχή Ακροκέραμο του Κερατσινίου, ορθώνεται ένας λιθόκτιστος παραδοσιακός φάρος, αληθινό κόσμημα για το νησί, ο οποίος διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Επί λαξευμένου λίθου, διακρίναμε τη βάση/υποδοχή ενός αγάλματος, ενώ προς το νότιο και ανατολικό τμήμα του νησιού, έχουν εντοπιστεί εκτεταμένα οχυρωματικά τείχη. Είναι προφανές, ότι η Ψυττάλεια αποτελούσε αμυντικό ανάχωμα, πριν την εισδοχή εχθρικού στόλου στην ευρύτερη θαλάσσια ζώνη του Πειραιά, σε αυτό το γεγονός οφείλονται και οι οχυρώσεις... Εικάζεται ότι θα μπορούσε να ανήκει στον Αριστείδη, για το τόλμημά του να διενεργήσει καταδρομική επιχείρηση στο νησί και να εξοντώσει την περσική φρουρά.

Να σημειωθεί στο σημείο αυτό, ότι η Ψυττάλεια υπήρξε αμυντικός κυματοθραύστης για το λιμάνι του Πειραιά και είναι πολύ πιθανό έως και βέβαιο στο νησί να υφίσταντο φρυκτωρίες/παρατηρητήρια μεταδόσεως σημάτων, παρέχοντας έγκαιρη προειδοποίηση για τυχόν εχθρικές ναυτικές επιδρομές.

Πλησίον του φάρου, δεσπόζει το ταφικό μνημείο της κόρης του Αντιβασιλέα του Όθωνα Λουίζας Άρμενσμπεργκ-Κατακουζηνού, η οποία ετάφη στο νησί, όταν κατά τη διάρκεια του γαμήλιου ταξιδιού της αρρώστησε εν πλω, διαγνώσθηκε με πανώλη και εξέπνευσε κατά την επιστροφή αυτού... Επίσης, στο νησί, πλησίον του αρχαιολογικού χώρου, υπάρχουν διάσπαρτοι κάποιοι τάφοι από ναυτικούς ή θανόντες εν πλω που ετάφησαν εκεί...

Και φυσικά, σε περίοπτη θέση επί λόφου, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αλεξάνδρου ο οποίος ανεγέρθηκε με αφορμή το πολύνεκρο ναυάγιο που συνέβη το 1923 στα θαλάσσια ύδατα πλησίον του νησιού...

Οι επίσημες πηγές κάνουν λόγο για 262 νεκρούς, οι εφημερίδες για 400. Στη μνήμη των θυμάτων της μεγαλύτερης τραγωδίας στη σύγχρονη ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού κηρύχθηκε εθνικό πένθος και χτίστηκε πάνω στην Ψυττάλεια η μικρή εκκλησία του Αγίου Αλεξάνδρου.

Τα έργα των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων, προφανώς και μετέβαλλαν την φυσιογνωμία του νησιού, μνήμες και στοιχεία χάθηκαν μέσα στον χώρο και στον χρόνο, όμως οι μνήμες παραμένουν αναλλοίωτες... Το σίγουρο είναι πώς η Ψυττάλεια θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται από κοινού με τη Σαλαμίνα,

σαν ένα ενιαίο αρχαιολογικό σύνολο...

Δυστυχώς η έκταση που περικλείει τον αρχαιολογικό χώρο, είναι πνιγμένη στην άγρια βλάστηση και ως εκ τούτου τα υπάρχοντα θεμέλια δεν είναι ιδιαίτερα ορατά ή ευδιάκριτα...

Ο πολιτιστικός πλούτος του τόπου, είναι ανεξάντλητος. Και αποτελεί όνειδος το γεγονός ότι παραγκωνίζεται και συρρικνώνεται μέχρι εξαλείψεώς του...

Τα αρχαία απομεινάρια, διάσπαρτα στο νησί, αναμένουν τη δική τους "αποκρυπτογράφηση" ώστε να μας αποκαλύψουν τα μυστικά που διατηρούν καλά φυλαγμένα επί αιώνες... Να ευχαριστήσουμε την ΕΥΔΑΠ και τον κ. Π. Μιχαλάτο για την συνεργασία του στην πραγματοποίηση αυτού του σύντομου οδοιπορικού...

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ