ΚΑΤΑ ΠΟΣΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΤΑΝ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ;

Αναντίρρητα, η απάντηση στο ερώτημα εάν το Βυζάντιο ήταν Ελληνικό ή μη, δεν μπορεί να δοθεί κατά τρόπο υπεραπλουστευμένο. Και αυτό, όχι φυσικά για λόγους υπεκφυγής, αλλά γιατί η τοποθέτηση σε ένα τέτοιο ερώτημα, προϋποθέτει την αξιολογική κρίση των διαφόρων περιόδων του, όσο και των επιμέρους τομέων της πολιτικής λειτουργίας, της πνευματικής ζωής, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, των θεολογικών αντιλήψεων, του στρατιωτικού πνεύματος που πρυτάνευε κ.ο.κ. διότι η απόδοση και η προσφορά του Βυζαντίου είναι πολυδιάστατη. Χαρακτηρίζεται από μεταπτώσεις ιδεολογικές και μεταβολές και εν γένει αναγνωρίζεται ως συνέχεια εκείνης του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Ελληνιστικού Κόσμου. 

"Το βυζαντινό Κράτος, γράφει ο Karl Rοth, είναι κυρίως το πολιτικό επακόλουθο της επέκτασης του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία, Συρία και Αίγυπτο, που προκάλεσε η ίδρυση από τον Μ. Αλέξανδρο του Ελληνο-ανατολικού Κράτους, και της ανάμειξης του Ελληνισμού αυτού με το ανατολικό πνεύμα και τις ρωμαϊκές αντιλήψεις. Στο Βυζαντινό Κράτος, ο Ελληνισμός επηρεασμένος από το Χριστιανισμό και την ανατολή πήρε άλλη μια φορά κρατική μορφή και συνέχισε ακόμα για μια χιλιετηρίδα το δυτικό ρωμαϊκό Κράτος". 

Οι ρίζες βεβαίως του Βυζαντίου, ανάγονται πολύ βαθύτερα, στην αρχαία Ελλάδα, της οποίας όχι μόνο κληρονόμος, αλλά και θεματοφύλακας υπήρξε το Βυζάντιο, για ορισμένες περιόδους και ως έναν βαθμό. Αναμφίβολα, υπήρξαν ανθέλληνες αυτοκράτορες, στενόμυαλοι και συμπορευόμενοι με το ιουδαιοπαυλικιανικό πνεύμα και επιδιώξεις της κοσμικής εκκλησίας, αυτό ωστόσο δεν δίνει σε κανέναν το δικαίωμα να διαγράψουμε χίλια και πλέον έτη Ελληνικού Πολιτισμού που άνθισαν επί βυζαντινής αυτοκρατορίας. Θα ήταν εθνικό έγκλημα να διαγράψουμε μία τόσο εκτεταμένη περίοδο και να την αποκηρύξουμε, μόνο και μόνο διότι κάποιοι αυτοκράτορες σε αγαστή σύμπνοια με την κοσμική εκκλησία επιχείρησαν να εισάγουν τις σκοταδιστικές και δεισιδαιμονικές αντιλήψεις της ανατολής.

Γι' αυτό, όπως σημειώνει ο Geοrge Οstrοgοrsky, "Το επιστημονικό ενδιαφέρον για το Βυζάντιο προέκυψε από την έρευνα της κλασικής αρχαιότητας. Ο δρόμος προς την ελληνική αρχαιότητα περνούσε μέσα από το Βυζάντιο, γιατί αυτό είχε διαφυλάξει την αρχαία κληρονομιά και αποτελούσε την πηγή, που θα μπορούσε να ικανοποιήσει τη δίψα του δυτικού κόσμου για τον ελληνικό πολιτισμό στα χρόνια της Αναγέννησης. Όταν οι ερευνητές άρχισαν να συγκεντρώνουν τα ελληνικά χειρόγραφο, να ερευνούν και εκδίδουν τα συγγράμματα των κλασικών, στράφηκαν αναγκαστικά προς το βυζαντινό χώρο".

Το Βυζάντιο, διέδωσε τον πολιτισμό προς όλες τις γεωγραφικές κατευθύνσεις. Ακόμη και η ίδια η Ευρώπη χρωστάει στο Βυζάντιο πολλά. Ο Άλμπερτ Βίφστραντ, που θεωρείται ως "ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος των ελληνικών σπουδών στη μεταπολεμική Σουηδία", στο έργο του "Το Βυζάντιο και η Ευρώπη", εκτός από τον εκχριστιανισμό της Ρωσίας και των Σλάβων και τη συγκράτηση της αραβικής απειλής, που έδωσε στην Ευρώπη τη δυνατότητα να αναπτυχθεί, επισημαίνει την προσφορά του σε πολλούς άλλους τομείς. "Αν σκεφτούμε, γράφει, ποια ήταν η όψη της υπόλοιπης Ευρώπης κατά τον Δ' και Ι' αιώνα, βλέπουμε καθαρά, ότι για κάμποσα εκατόχρονα ως τα μέσα του ΙΑ' αιώνα το Βυζαντινό Κράτος υπήρξε δίχως σύγκριση η σπουδαιότερη πολιτιστική δύναμη της Ευρώπης, και ασφαλώς αυτό το γνώριζαν και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί".

Ακόμη και η μακρινή Σουηδία είχε δεχτεί έντονη την επίδραση του Βυζαντίου σε πλείστους τομείς. "Η πνευματική ακτινοβολία του Βυζαντίου, διαπιστώνει, προς την Ευρώπη, στάθηκε σπουδαία, ενώ δε μπορεί κανείς να μιλήσει για πνευματική επίδραση απ' τη δυτική Ευρώπη πριν από τα 1.200 περίπου".  

Όπως γράφει στο βιβλίο του "Το Κοράνιον και το Βυζάντιον" ο Αιγύπτιος ελληνιστής Άλι Νουρ, "ο χριστιανικός κόσμος εβασίζετο τότε κυρίως εις τα ελληνικά γράμματα, ένεκα της βυζαντινής Εκκλησίας. Η βυζαντινή Εκκλησία ετροφοδότει τας άλλας Εκκλησίας της Αφρικής και της Ασίας με ιεραποστόλους, επισκόπους και άλλους κληρικούς. Αλλά και τους αιρετικούς ακόμη η Βυζαντινή Εκκλησία εφοδίαζε δια πλείστων θρησκευτικών και επιστημονικών στοιχειών, ορισμοί των οποίων έμειναν απαραλλάκτως εις πολλάς ξένας γλώσσας. Εις την αραβικήν διάλεκτον της Υεμένης ενεφανίζοντο λέξεις με καθαρώς ελληνικάς ρίζας. Η δε αραμαϊκή, ήτις μετωνομάσθη συριακή κατά τους βυζαντινούς αιώνας, περιέχει ικανά στοιχεία μαρτυρούντα μεγάλην ελληνικήν επίδρασιν".

Χωρίς αμφιβολία, στον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο ανήκει η ονομασία του Βυζαντίου ως "Χριστιανικού Κράτους του Μεσαιωνικού Ελληνισμού". Ο χαρακτηρισμός επιμαρτυρείται από όλο το φάσμα των εκδηλώσεων του Βυζαντινού πολιτισμού. Ακόμη και στη χριστιανική τέχνη, το Βυζάντιο συνεχίζει την ελληνιστική τεχνοτροπία. Δεν υπήρχε μόνο ο Γεννάδιος Σχολάριος, υπήρξαν και οι Ιουστίνος και Ωριγένης, ελληνίζοντες. Υπήρξαν ακόμη πνευματικά αναστήματα όπως ο Λέων ο Φιλόσοφος, ο Μιχαήλ Ψελλός κ.α.

"Οι Βυζαντινοί, παρατηρεί ο Henri Stern, με τις επανειλημμένες επιστροφές τους στα αρχαία πρότυπα και χάρη στη βαθιά αίσθηση της αρμονίας των μορφών, έχουν επιδέξια απαλύνει την αυστηρή σφριγηλότητα των παλαιοχριστιανικών έργων. Χωρίς ποτέ να ξεχνούν την καταγωγή της τέχνης τους, της έδωσαν μια χάρη εμπνευσμένη από το αρχαίο παράδειγμα. Στο απόγειο αυτής της τέχνης, μια ισορροπία δημιουργείται ανάμεσα στην κλασική "φόρμα" και το θρησκευτικό περιεχόμενο, ανάμεσα στην αρχαία ομορφιά και τη χριστιανική πνευματικότητα".

Όπως και αν έχουν τα πράγματα, γράφει ο Καθηγητής Ν. Β. Τωμαδάκης, εξαιρέσει των επιγραφών οτιδήποτε γνωρίζομεν σήμερον εκ του αρχαίου κόσμου μνημείον γραπτόν, εάν δεν προέρχεται από τας αιγυπτιακάς ανασκαφάς, και αυτά τα κείμενα, τα οποία τυχόν γνωρίζομεν από μεταφράσεις και μόνον διασωθέντα εις ανατολικάς γλώσσας, οφείλεται εις την αντιγραφήν και συντήρησιν των Βυζαντινών οι οποίοι πολλάκις το εσχολίασαν ή το εξεμεταλλεύθησαν λεξικογραφικώς ή άλλως". Πέραν της προσφοράς αυτής, η σχέση Βυζαντίου - αρχαίας Ελλάδας είναι γενικά πολύ στενή. Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος του Βυζαντίου επηρεάστηκε έντονα από τον αρχαίο ελληνικό, μέσα στα χριστιανικά πλαίσια βέβαια. Η ποίηση, η ιστορία και όλα τα είδη του λόγου, που παρήγαγε, έχουν δεχτεί σε μεγάλη έκταση την αρχαία ελληνική επίδραση. Οι Βυζαντινοί καμάρωναν ότι χρησιμοποιούν στη γλώσσα την αττική διάλεκτο, που την θεωρούσαν ως πρότυπο. Η αρχαιοελληνική παράδοση ήταν τόσο δυνατή, ώστε η ομιλουμένη της εποχής δεν μπόρεσε να τη διακόψει και συνεχίστηκε και μετά την Άλωση με τους λογίους εκείνους που έβλεπαν στην επαναφορά της αρχαίας ελληνικής την αναβίωση των προγονικών αρετών.

Παράλληλα η γλώσσα του Βυζαντίου συνέχιζε μια άλλη παράδοση, που δημιουργήθηκε με το άπλωμα του Ελληνισμού ως τη μακρινή Ινδία στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γι' αυτό και δε μιλάμε για βυζαντινή γλώσσα, αλλά για ελληνική των μέσων χρόνων.

Και η Βυζαντινή παιδεία ήταν πάντοτε ελληνική, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς διδάσκονταν συστηματικά στα σχολεία. Οι Βυζαντινές βιβλιοθήκες (ακόμη και οι πατριαρχικές) ήταν γεμάτες από αρχαία ελληνικά συγγράμματα. 

Αν οι παλαιοί ποιητές αποκήρυσσαν τις πλάνες των αρχαίων, οι μεταγενέστεροι τους αναγνώριζαν ως τους πνευματικούς τους προγόνους και τους ιστορούσαν ακόμη και στους νάρθηκες των Ναών αναγνωρίζοντάς τους τις καταβολές. Αργότερα ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος απευθυνόμενος στα τέλη του 4ου αι. στους πολιορκημένους Θεσσαλονικείς τους θύμιζε ότι πατρίδα τους ήταν η πατρίδα του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου. Γι' αυτό και ο J. B. Bury εύστοχα συνοψίζει ότι "ο πολιτισμός του Βυζαντινού κράτους έχοντας βαθειές ρίζες στο παρελθόν, ήταν η τελευταία φάση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού".

Το δίκαιο των Βυζαντινών βασιζόταν στο ρωμαϊκό, αλλά σε αυτό είχαν ενσωματώσει το αρχαίο ελληνικό εθιμικό δίκαιο. "Εις την Ανατολήν", γράφει ο Γ. Α. Πετρόπουλος, "νέον ιδιωτικόν δίκαιον ήρξατο διαπλασόμενον, δικαίως καλούμενον ρωμαϊκοελληνικόν, διότι ο σκελετός και τα θεμέλια παραμένουν ρωμαϊκά, το υπόλοιπον δε οικοδόμημα, και δη το εσωτερικόν, είναι ελληνικόν". 

Η Βυζαντινή μουσική έχει και αυτή αρχαιοελληνικές ρίζες. Όπως παρατηρεί ο Σίμων Καράς "στην παλιά έχει τις ρίζες και την αρχή της η νέας και χωρίς τη γνώση του συστήματος εκείνης, αδύνατο να κατανοήσομε τη νέα στη σημερινή της μορφή. Στη νέα έχει η παλιά τη ζωντανή έκφρασή της, και χωρίς της νέας τη συνδρομή, αδύνατο να εξηγήσομε και να ελέγξομε ως αληθινά, όσα διαβάζομε σε ιστορίες και συγγράμματα ή βλέπομε στα κείμενα της αρχαίας και της βυζαντινής μουσικής"

Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος ήταν αυτός που πρώτος καθιέρωσε την ελληνική ως επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας και ο Εμμανουήλ Παλαιολόγος διακήρυξε ότι "εσμέν Έλληνες το γένος, ως η γλώσσα και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί".

Η Κωνσταντινούπολη από "Νέα Ρώμη" μετονομάζεται σε "Κωνσταντίνου Πόλις" και αργότερα σε "Πόλις", ενώ ο έσχατος αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Κ. Παλαιολόγος, χαρακτηρίζεται ως "Ο Λεωνίδας του Βυζαντίου"... Aς μην λησμονούμε ότι εκτός από τον Θεοδόσιο τον Β΄, υπήρξε και ένας Ιουλιανός...

Κατά τους τελευταίους αιώνες της ζωής της Αυτοκρατορίας, άρχισε να παρουσιάζεται μία ακόμη πιο έντονη στροφή προς την Ελληνικότητα. Ήταν η περίοδος όπου το ιουδαιοπαυλικιανικό μένος κατά του Ελληνικού Πολιτισμού είχε μετριασθεί και αναδύονταν και πάλι από την ψυχή των Βυζαντινών οι ελληνικές τους καταβολές... Όταν η τέχνη, η φιλοσοφία, οι επιστήμες απέκτησαν ελληνική κατεύθυνση σε σχεδόν απόλυτο βαθμό, η εκκλησία θεώρησε ότι κινδυνεύει η εξουσία της και απέτρεψε κάθε συνεργασία με τους Δυτικούς, προς σωτηρία της παραπαίουσας αυτοκρατορίας, θεωρώντας ότι η τουρκοκρατία θα ήταν ασυγκρίτως επωφελέστερη για την επικυριαρχία της από την καθυποταγή στους Λατίνους... Έτσι, μεθόδευσε την ηττοπάθεια και καλλιέργησε έντεχνα το πνεύμα της υποταγής στους Τούρκους ("Είναι θέλημα Θεού η πόλις να τουρκέψει", οι νέοι εξωθήθηκαν να γίνουν καλόγεροι στο Άγιο Όρος για να αποφύγουν την στράτευση, παρά να προασπίσουν την Βασιλεύουσα κ.α.). 

Έσχατη αναλαμπή του Βυζαντίου, συντελέστηκε στον Μυστρά, όπου ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, κατέβαλλε απέλπιδες προσπάθειες για εθνική συνειδητοποίηση και ανόρθωση. Και όταν συνειδητοποίησε ότι όλα είναι πλέον χαμένα, απέστειλε σημαντικούς μαθητές του στην Φλωρεντία και γενικότερα στην Δύση, οι οποίοι κυοφόρησαν την διεργασία εκείνη, απότοκο της οποίας υπήρξε η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση...

Συνεπώς, στο ερώτημα κατά πόσο ήταν Ελληνικό το Βυζάντιο, απαντούμε: Ακόμη και εάν η κρατική εξουσία και η θρησκεία, τελούσαν υπό τον έλεγχο του ιουδαιοπαυλικιανισμού, ακόμη κι αν ανθέλληνες αυτοκράτορες ανήλθαν στον θρόνο, ακόμη κι αν έθεσαν σε διωγμό το "Ελληνίζειν" και έκλεισαν φιλοσοφικές σχολές, απαγόρευσαν την τέλεση των Ολυμπίων ή μυστηριακών θεσμών, δίωξαν Έλληνες στην Σκυθούπολη, τόπο εξορίας και μαρτυρίου, δεν κατόρθωσαν να ξεριζώσουν την Ελληνικότητα από τον πληθυσμό, η οποία ως υπόγειο ρεύμα εξαπλώθηκε και τελικά επικράτησε και πάλι. Όμως οι συγκυρίες και η σκοπιμότητα της εκκλησίας, η βιασύνη της να παραδώσει την αυτοκρατορία στους Τούρκους προκειμένου να μην καρποφορήσει η διεργασία της επανελληνίσεως, δεν επέτρεψαν να συντελεστεί η ομαλή μετάβαση στον πλήρξη εξελληνισμό της αυτοκρατορίας...

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ, ΕΝΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΣΧΑΤΟ ΘΕΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΕΛΛΗΝΙΣΕΩΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ...

O έσχατος των Νεοπλατωνικών Φιλοσόφων Γ. Πλήθων και η προσπάθεια που κατέβαλλε για την ανασύσταση του προγονικού μεγαλείου μέσα από ένα ελληνικό αυτοκρατορικό σχήμα, με επίκεντρο τον Μυστρά...

H Φρατρία του Μυστρά και οι πρωτεργάτες της Ευρωπαϊκής Αναγεννήσεως...

ΤΗΛ. ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΩΝ: 6909-75.33.72 Ή ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ionhellas@gmail.com