ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΔΡΑΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΜΥΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΙΑΣΤΑΣΗ...

Ένα συγκεραστικό έργο τέχνης, όπως είναι η όπερα (μελόδραμα), δεν θα μπορούσε παρά να έχει ελληνικές καταβολές και προέλευση, αφού εδράζεται στην αρχαιοελληνική τραγωδία. Έργο που απαιτεί πολλαπλές ικανότητες και συνδυαστικές, η όπερα, εκφράζει και μεταφέρει όχι απλά μία παράδοση ή ένα μυθολογικό γεγονός, αλλά αποδίδει μία ηθοπλαστική ιστορία που συχνά διαθέτει μυητικό υπόστρωμα, αφού μέσα από την δοκιμασία, την κορύφωση και την Κάθαρση, επιφέρει τον εξαγνισμό και την λύση ενός δράματος που είχε διάσταση τραγική...

Όποιος έχει ασχοληθεί με την ιστορία της όπερας, διαπιστώνει ότι οι όπερες οι οποίες έχουν γραφθεί σε θεματολογία ελληνική κλασική, είναι διπλάσιες στον 20ο αιώνα από όσες στον 19ο και οπωσδήποτε πολύ περισσότερες από όσες εγράφησαν κατά τον 17ο αιώνα. Λαμβανομένου μάλιστα υπόψιν του γεγονότος ότι από την αρχαιότητα έχουν σωθεί περί τις 33 τραγωδίες. Και είναι γνωστό ότι το μελλόδραμα βασίζεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία, ακολουθώντας κατά γράμματα τα πρότυπα αυτής, στην οποία διέπρεψαν οι τρεις τραγικοί ποιητές Αισχύλος, Ευριπίδης, Σοφοκλής, αλλά όχι μόνον. 

Η χρήση του χορού στην τραγωδία από τον Γκράουντ, εμφανίζεται πολλά σημεία αναλογίας προς τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Για ένα μεγάλο διάστημα ιδίως από τους μαρξιστές, το μελόδραμα θεωρήθηκε ως ένας τρόπος αναψυχής των αστικών μαζών. Ωστόσο, παρά την υποκειμενική και εσφαλμένη τους ανάλυση, πράγματι η μουσική διαδραματίζει ευρύτερο ρόλο στα πολιτικά δρώμενα και εις επίρρωση αυτών ο Πλάτων στην “Πολιτεία” (4, 424 C) αναφέρει ότι η μουσική δεν αλλάζει ποτέ δίχως να προηγηθεί κάποια σημαντική πολιτική αλλαγή, υφίσταται δηλαδή συνάφεια μεταξύ πολιτικής και πολιτισμού γενικότερα και αυτό γιατί η τέχνη και ο πολιτισμός απηχούν νοοτροπίες, αντιλήψεις που έχουν επίδραση στα δημόσια πράγματα. 
Μελοδράματα όπως η Πηνελόπη του Μοντεβέρντι, ο Ιδομενέας του Μότσαρτ, η Μήδεια του Θεοδωράκη, η Ηλέκτρα του Ρ. Στράους, ο Οιδίπους Βασιλεύς του Στραβίνσκι, η Άλκηστις του Γκλουκ, έργα του Μοντεβέρντι και όχι μόνο, είναι ενδεικτικές όπερες που αποδεικνύουν πόσο η αρχαία ελληνική παράδοση επηρέασε τον μουσικό αυτό τύπο. 

Η επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα του Μοντεβέρντι, Διδώ και Αινείας του Πέρσελ, οι Τρώες του Μπερλιόζ και όχι μόνον. Αδιαμφισβήτητα το μυθολογικό στοιχείο και συγκεκριμένα οι ελληνικοί μύθοι, αποτελούν ένα συστατικό στοιχείο για την έμπνευση και τη διάρθρωση των μελοδραματικών έργων, καθ΄ ότι ο θεματικός τους πυρήνας βρίσκεται σε άμεση συνάφεια, σε μεγάλο βαθμό, με την αρχαιοελληνική κληρονομιά. Ο απόγονος του Ρ. Βάγκνερ, το 1965, ισχυρίστηκε ότι το “Δακτυλίδι των Νιμπελούγκεν”, απετέλεσε επιστροφή στις μυθολογικές πηγές για αναβίωση της αρχαιοελληνικής τραγωδίας. 

Σημαντική ήταν η συνεισφορά της Φλωρεντιανής καμεράτας στο ευρωπαϊκό πολιτιστικό γίγνεσθαι, η οποία θέλησε να επαναφέρει το αρχαιοελληνικό δράμα σε εκτεταμένες μουσικές διασκευές. Είναι γνωστό ότι στη Φλωρεντία είχε προηγηθεί η διεργασία του Γ Πλήθωνα Γεμιστού και των μαθητών του, φέροντας την κλασική και ανθρωπιστική παιδεία των αρχαίων προγόνων μας στο προσκήνιο... Καθόλου τυχαία η εμφάνιση της όπερας το 1600, αποτελεί αναβίωση του αρχαίου δράματος από τον Τζιοβάνι ντε Μπάρντι. Τα θέματα στα μελοδράματα που εμφανίστηκαν την πρώϊμη περίοδο είχαν μυθολογικό περιεχόμενο σχετιζόμενα προς τους Θεούς του Ολύμπου και μυθολογικές διαδρομές του αρχαιοελληνικού κόσμου (Απόλλων, Δάφνη, Χλόη κ.α.) και ο συμβολισμός της όπερας οφείλεται στον Μαρσίλιο Φιτσίνο, τον αναβιωτή της πλατωνικής ακαδημίας στην Φλωρεντία, έχοντας δεχθεί την ευεργετική πνευματική επίδραση του Γ. Πλήθωνα Γεμιστού. Αυτό το επισημαίνει και ο ερευνητής Ρόμπερτ Ντόνιγκτον σε εκτενή εργασία του. 

Όπως η αρχαία ελληνική τραγωδία, έτσι και η νεοεμφανισθείσα λοιπόν όπερα αφηγείται κατορθώματα Θεών και Ηρώων. Τα πρώτα μελοδράματα επικεντρώνονται στο ανθρώπινο συναίσθημα το οποίο κατέχει και εξέχουσα θέση. Θέματα όπως Δάφνη και Χλόη, Ευριδίκη, Αφροδίτη και Άδωνις, ανταποκρίνονται ακριβώς σε αυτό το χαρακτηριστικό γνώρισμα. Συνθέτες όπως ο Μοντεβέρντι και ο Μότσαρτ, υϊοθέτησαν τη δομή της ελληνικής τραγωδίας, διαιρώντας τα λιμπρέτα τους σε άριες (μελωδίες) και αφηγηματικά μέρη. Ο μύθος εξελίσσεται σε αφηγηματικά μέρη σε συνδυασμό με την εξυψωτική επίδραση της μουσικής, δημιουργούν την εμπειρία του σύγχρονου μελοδράματος, το οποίο εδραζόμενο στην ελληνική παράδοση, καθίσταται εξαιρετικά απαιτητικό ως προς την απόδοση... 

Ο Μοντεβέρντι απεπειράθη να μορφοποιήσει και να μετατρέψει τη διασκέδαση των πριγκήπων σε λυρική τραγωδία. Και το έργο του αποτελεί ένα σταθμό στην ιστορία της όπερας. Πρώτος όμως ο Γκλουκ κατόρθωσε να εκφράσει το ιδεώδες αυτό με δυναμισμό. Έφερε στη σκηνή ζωντανό το πνεύμα της αρχαίας τραγωδίας, δημιουργώντας ένα σύγχρονο έργο τέχνης. Συνετέλεσε ώστε το αρχαίο πνεύμα να ξαναζήσει μέσα από την διονυσιακή του μουσική (Ορφέας, Άλκηστη, Ιφιγένεια, έργα πνοής, αποτελούν μνημεία στην ιστορία του μουσικού δράματος). 

Η αποθέωση του ανθρώπινου πόνου που εμπεριέχεται στην ελληνική τραγωδία, βρίσκει την τελειότερη έκφρασή της στο μελόδραμα, ή όπως επιγραμματικά αναφέρεται, μπορεί, με άρτιο τρόπο κανείς να κάνει τη θλίψη του τραγούδι και θρήνο. Μέσα από το μελόδραμα εξαίρεται και εξυψώνεται το ιδανικό, ως ιδεατή κατάσταση, και αυτό το στοιχείο προσδίδει στους πρωταγωνιστές μία διάσταση τραγική αλλά και ηρωϊκή. Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μία τάση προς τον ορθολογισμό όπως αντικατοπτρίζεται στον “Ιδομενέα” του Μότσαρτ, ενώ ο 19ος αιώνας παραπέμπει στον αναδυόμενο Εθνικισμό, όπως εμφαίνεται στους “Τρώες” του Έκτωρος Μπερλιόζ, αλλά όχι μόνο. Ενώ κατά τον 20ο αιώνα παρατηρούμε μία μετάπτωση στην αντίληψη ότι οι γυναίκες διαθέτουν μεγαλύτερη δύναμη όπως στην περίπτωση της Μήδειας η οποία μπορεί να σκοτώσει τα παιδιά της και να αποδράσει, στην Αντιγόνη και όχι μόνον... 

Είναι γνωστό ότι η τραγωδία εχρησιμοποιείτο στον αρχαίο κόσμο αφ΄ ενός για την προαγωγή πολιτικών ιδεωδών, αφ΄ ετέρου για την εκπαίδευση και την ηθική διαπαιδαγώγηση-διάπλαση των πολιτών, γι΄ αυτό και η πολιτεία εξασφάλιζε την παρακολούθησή τους ακόμη και από τους πλέον πένητες των πολιτών, φρονώντας ότι κατέχει ηθοπλαστική δύναμη και επιρροή. Παρά το γεγονός ότι η όπερα στην σύγχρονη μορφή της ήκμασε κυρίως στην Ιταλία, υπάρχουν συνθέτες όπως ο Μότσαρτ, ο λυρισμός του οποίου αναβλύζει μέσα από το έργο του, κατορθώνοντας να συγκεράσει τα δύο είδη όπερας, σοβαρής και εύθυμης, σε ένα νέο είδος. 

Ο Λ. Βαν Μπετόβεν, μέσα από την σύνθεση της 9ης Συμφωνίας και αργότερα ο Ρίχαρντ Βάγκνερ, έχοντας εξαντλήσει τις εκφραστικές δυνατότητες της μουσικής, άνοιξαν τον δρόμο για την επανένωση των τεχνών κατά τα αρχαία πρότυπα. 

Ο Γερμανός κλασικιστής και κριτικός τέχνης Γιόχαν Βίνκελμαν, επιγραμματικά περιέγραψε την κλασική τέχνη “επιδεικνύουσα μία ευγενή απλότητα και ένα σιωπηλό μεγαλείο”, καταδεικνύοντας την διαχρονική επίδραση αυτής. Στην αρχαία Ελλάδα η ποίηση ήταν συνδυασμένη με τη μουσική, μέχρι του σημείου να μην υφίστανται στίχοι που δεν τραγουδιούνται. Ήσαν όμως παράλληλα συνδεδμένη η ποίηση με την όρχηση, δηλαδή τον χορό, τον μιμιτισμό, την κίνηση. Όλες οι τέχνες ήσαν ενωμένες σε ένα σώμα, την αρχαία τραγωδία, ζωγραφική, μουσική, ποίηση, θέατρο, χορός και όχι μόνον, με προεξάρχουσα την αισχύλεια τραγωδία... Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, μυημένος στην νεοπυθαγόρεια αδελφότητα, είχε αποφανθεί ότι η μουσική θα πρέπει να αποκαλείται “αδελφή της ζωγραφικής”, γιατί απεικονίζει, μέσω της αρμονίας των ήχων και μορφοποιεί τα αόρατα στοιχεία του δράματος, ανακαλύπτοντας αόρατες εικόνες που υφίστανται στο υποσυνείδητό μας και “μιλά” τη γλώσσα τους μέσα από την ανεξάντλητη εκφραστική της δύναμη... 

Από τους κυκλικούς χορούς της Μινωϊκής εποχής μέχρι τον διθύραμβο του Διονύσου, από τις τραγωδίες του Σοφοκλή και τον πρωτεργάτη του Διθυράμβου Θέσπη, μέχρι τις σύγχρονες όπερες, από την τραγωδία και την δοκιμασία μέχρι την Κάθαρση και την Εξιλέωση, δομείται μία αδιάπτωτη πολιτισμική συνέχεια στον χώρο και στον χρόνο, που συνθέτει την διαχρονική ευρωπαϊκή κληρονομιά, μία παράδοση που έχει τις ρίζες της στα αρχαία θέατρα του Ελληνικού Κόσμου... 

Είναι ώρα πλέον, εάν επιζητούμε Επανελλήνιση, η αρχαία τέχνη να επιστρέψει στην πρωταρχική της μεγαλοπρέπεια και στην φυσική της απλότητα, στα τεμένη του Ελληνισμού, είτε για το Ηρώδειο και το Θέατρο της Επιδαύρου πρόκειται, είτε για την Λυρική Σκηνή και το Μέγαρο της Μουσικής, μεταδίδοντας το αρχαίο πνεύμα αθάνατο, σε όλη του την ευεργετική ακτινοβολία και πνευματική λάμψη... Γι΄ αυτό και τα έργα αυτά, θα πρέπει να αποδίδονται σε ανάλογο χώρο και όχι σε ακαλαίσθητα και σύγχρονα κτίρια, που ουδεμία σχέση έχουν προς τον κλασικό ρυθμό, που κραδασμιακά επηρεάζουν αρνητικά και υποβάλλουν όχι θετικά, τον ακροατή...

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

ΤΗΛ. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: 6909-75.33.72